Ինչո՞ւ են Իրանում հիշում շահին

Բողոքական շարժումն Իրանում սկսել է հարուցել ոչ միայն համաշխարհային հանրության ուշադրությունը, այլև իրադարձությունների զարգացումն ու նոր տեղեկությունները ոչ քիչ հանելուկներ են բերում: Եթե վերլուծենք առաջին տեսակետը, կարծես թե որոշակի տրամաբանական շղթա է ստացվում: Երբ ԱՄՆ նախագահ Դոնալդ Թրամփը Մերձավոր Արևելքում Իրանը անվանեց «թիվ 1 թշնամի»` մեղադրելով «համաշխարհային ահաբեկչությանն» աջակցելու մեջ և սպառնալով` դուրս գալ միջուկային համաձայնագրից, ու պատժամիջոցներով, սկսեց հավաքել տարածաշրջանային հակաիրանական կոալիցիա, ակնհայտ էր, որ ցանկացած «ընդդիմադիր փռշտոց» Իրանում ակտիվ աջակցելու են Վաշինգտոնն ու նրա դաշնակիցները: Թրամփի ու նրա վարչակազմի հայտարարությունները, Իրանի հարցը ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհուրդ տանելու փորձերը բնական ու բացատրելի են` ինչպես էլ դրան վերաբերվես:

Հիմա հանելուկների մասին: Սկզբում Թեհրանն ասում էր, որ շարժումն ընդգրկում է 15000 մարդ, հետո թիվը հասավ 40000: Երկրի տասնյակ քաղաքներում բռնկված շարժումն ունի սոցիալ-տնտեսական ենթատեքստ և քաղաքական լուրջ վտանգ չի ներկայացնում: Դա հաստատեց և Իրանի նախագահ Հասան Ռոհանին ընդունելով, որ ցույցերի հանգեցրել են երկրի «ներքին խնդիրները»: Այդ դեպքում ինչու՞ Թեհրանը դիմեց բռնությունների` բողոքի շարժումը ճնշելիս: Հավանաբար` այդ որոշումը ընդունվեց, երբ սոցիալական կոչերն անցան քաղաքական կարգախոսների, ցուցարարները սկսեցին պահանջել վարչակարգի տապալումը, քննադատել արտաքին քաղաքականությունը: Առաջին դեպքում ելքը ճգնաժամից հնարավոր էր կառավարության պաշտոնափոխություններով, սոցիալ-տնտեսական իրավիճակը բարելավող բարեփոխումներ անելու անհրաժեշտության հայտարարություններով: Երկրորդ դեպքում` խոսքը վարչակարգի պահպանության մասին է, որ վճռել է հաջակցություն իրեն բազմահազարանոց ցույցեր կազմակերպելով ցուց տալ սեփական քաղաքական դիմացկունությունը, մատնանշել արտաքին խաղացողների «խարխլող գործունեությունը»` գլխավորապես ԱՄՆ-ի ու Սաուդյան Արաբիայի: Այս փուլում հնարավոր է անել երկու եզրակացություն. 1.Ներկա ճգնաժամից դուրս գալուց հետո հազիվ թե Իրանը պահպանի իշխող դասի արտաքուստ թվացյալ միասնությունը:

Կա մեկ այլ վարկած, որ առաջադրել է Ադրբեջանի ԱԳ նախկին նախարար Թոֆիկ Զիլֆուղարովը. «Իրանի ղեկավարության մեջ առանց անձերի փոփոխության կկատարվի իշխանական իրավասությունների վերաբաշխում»: Նրա կարծիքով` «Իրանի ղեկավարության մի մասը վճռել է ներգործել այս իրավիճակի վրա` դիմելով երկրում բողոքական տրամադրությունների գաղտնի հրահրման»: 2. Իրանի նկատմամբ Վաշինգտոնի «սիրո-ատելության» ջերմաստիճանը օրեցօր բարձրանում է` ցանկացած պատրվակով: Ինչքան խորանում ես անտառում, այնքան շատ փայտ ես գտնում: Ռուս փորձագետ Միխայիլ Բելյաևը «Вестника Кавказа»-ի համար կանխատեսել է. «Մեծ հավանականությամբ կարելի է ենթադրել, որ հակահամակարգային քաղաքական շարժումը, որ փաստացի հրաժարվում է հենվել շիական իսլամի վրա` իբրև իրանյան հասարակության անկյունաքարային միավորիչ գործոնի, շեշտը կդնի պարսկական ազգայնականության ու պանիրանիզմի գաղափարների վրա»: CIA - The World Factbook տեղեկագրի տվյալներով` 2010-ի հուլիսին Իրանում ապրում էր 76 923 300 մարդ, 51 %-ը` պարսիկներ, 24-ը` ադրբեջանցիներ, 8-ը` գիլյանցիներ ու մազանդարանցիներ, 7-ը` քրդեր, 3-ը` արաբներ, 2-ը` լուրեր, բելուջներ, թուրքմեններ, 1-ը` այլ ազգեր: Պարսկալեզու է բնակչության 58 %-ը, մնացածը խոսում են թուրքերեն, քրդերեն, արաբերեն, լուրերեն և այլն: Իրանագետ Ելենա Գալկինան գրում է, որ հիմա, համենայն դեպս, հրապարակավ, իրանական «ազգաշինարարությունը» հաջողությամբ շարունակվում է կրոնական-ազգայնական գաղափարախոսության շրջանակներում, որ ինչ-որ առումով պանիրանիզմի գաղափարախոսության իրականացումն է: Անցումը պարսկական ազգայնականությանը, պարսկական նույնականացմանը կարող է կապվել միայն պետության փլուզման հետ: Ո՞րն է ինտրիգը:

Իրանում ներկա բողոքավորների կարգախոսներից մեկը շահի միապետության վերականգնումն էր, իսկ շահի հայեցակարգում իրանցի ազգի տեղն աշխարհում որոշվում էր այսպես. «Մենք արևելյան ժողովուրդ ենք, բայց մենք արիացի ենք: Մենք ասիական արիական պետություն ենք, մեր մտածելակերպը, մեր փիլիսոփայությունը մոտ է եվրոպական մտածելակերպին ու եվրոպական պետությունների փիլիսոփայությանը»: Իմամ Հոմեյնիի մահից հետո Իրանում սկսեցին վերածնվել նախաիսլամական շրջանի պատմական հիշողության մոտիվները: Այս մոտեցումը Իրանի բողոքական շարժման զարգացման հեռանկարներին խնդիրը հանգեցնում է ոչ թե «լիբերալների» ու «պահպանողականների» պայքարին, այլ` «էթնոազգայնականների» ու «պահպանողականների», որ իրանական բեմ է բերում, ինչպես արդեն եղել է Իրանի նորագույն պատմության մեջ, նախ և առաջ ադրբեջանցիներին` իբրև թվով երկրորդ էթնոսի: Ռուս և ադրբեջանցի որոշ փորձագետներ արձանագրում են, որ բողոքի շարժման մեջ իրանցի ադրբեջանցիները նկատելի մասնակցություն չունեցան: Եվ ինչու՞ ունենային, եթե երկրի բարձրագույն ղեկավարի` ծագումով ադրբեջանցի այաթոլա Ալի Համենեիի դեմ պայքարն ընկալվելու էր հայրենակցի դեմ պայքար: Այսօր Իրանի հոգևորականների մեծ մասը էթնիկ ադրբեջանցի է: Նրանք լայնորեն ինտեգրված են իշխող էլիտայում: Գուցե հենց այդ պատճառով, այլ ոչ թե Սիրիայում Իրանի հետ ալյանսի գործոնով պայմանավորված` Թուրքիան դեմ էր «սադրանքներին» Իրանում, իսկ Էրդողանն անձամբ աջակցություն հայտնեց Ռոհանիին` մեղադրելով Թրամփին ու Նեթանյահուին` բողոքականներին աջակցության մեջ: Ադրբեջանի ԱԳՆ մամլո խոսնակ Հիքմեթ Հաջիևը հույս հայտնեց, որ «իրադարձությունները խաղաղ հունով կընթանան` Իրանի օրենսդրության համապատասխան»: Եթե այդպես է, իրադարձությունների ընթացքը վկայում է ժամանակակից իրանցի պոլիէթնիկ ազգի, որ ձևավորվել է պարսկական էթնոմշակութային հիմքի վրա, ճգնաժամը: Զիլֆուղարովը, որ լավ է զգում ու հասկանում իրավիճակը, ենթադրում է փոփոխություններ Իրանում, որ կարող են կապ ունենալ Մերձավոր Արևելքի իրադարձությունների հետ: Նա հայտարարել է. «ՈՒզում եմ անդրադառնալ ցանցերում տարածված բանավեճին «շուտով Հյուսիսային ու Հարավային Ադրբեջանի միավորման մասին»:

Նմանօրինակ քննարկումների մասնակիցների դիրքորոշման առեղծվածն է, որ նրանք քննարկում են «գործընթացի» ինչ-որ վերջնական փուլը` անտեսելով, որ նախ պետք է Իրանի` իբրև պետության փլուզումը, նրա մասնատումը ազգային միավորների, նրանցից ազգային պետությունների ձևավորումը, և հետո միայն հնարավոր միավորումը: Առաջին, երկրորդ ու երրորդ փուլերի ոչ մի նշան ես չեմ տեսնում, այդ պատճառով չորրորդ փուլի մասին խոսելը բացարձակապես անլուրջ է»: Baku Network-ի փոխտնօրեն Գյուլնարա Մամեձաձեն զգուշացնում է, որ Իրանում պետք է սպասել իշխանության համակարգի ձևափոխման` հասարակության կառուցվածքի հետագա փոփոխությամբ: Դրանից հետո իրադարձությունների բացասական զարգացման դեպքում ռիսկեր կարող են առաջանալ արդեն Ադրբեջանի համար` և «Իրանի հետ մասշտաբային նախագծերի օդում կախվելու հավանականության», և Հարավային (Իրանական) Ադրբեջանից փախստականների հոսքի: Անկախության հաստատումից հետո ադրբեջանական պաշտոնական գաղափարախոսության ու պատմագրության մեջ գերիշխում է տեսակետը, որ Ադրբեջանը միասնական, պատմական տարածք է` արհեստականորեն բաժանված երկու մասի: Պատրա՞ստ է Բաքուն իրադարձությունների այդ ընթացքին: Եվ ոչ միայն Բաքուն:
Ստանիսլավ ՏԱՐԱՍՈՎ, REGNUM

Հ.Գ. Եվ, այնուամենայնիվ, ինչու՞ են Իրանում հիշում շահին: Ռուսները մի լավ ասացվածք ունեն` «Մի կիսեք չխփված արջի մորթին»: Այն տպավորությունն է, որ Ռուսաստանում ու Ադրբեջանում «որոշ փորձագետներ» հենց այդ գործով էլ զբաղված են: Իրանում սոցիալական, թե քաղաքական դրդապատճառներով սկսված շարժումը` ներքին, թե արտաքին միջամտությամբ, բոլորովին չի նշանակում, որ վաղը պետությունը մասնատվելու է, իսկ հաջորդ օրը Ադրբեջանը «վերամիավորվելու է» իր իբր պատմական տարածքի հետ, որ շատ մեծ հարց է, թե իրականում ու՞մ տարածքն է: Իրանի պետականության համար շատ վտանգավոր է դեկտեմբերի 28-ին սկսված և արդեն նվազող բողոքների հիմքում դնել էթնիկ գործոնը: Նույն այդ պայթուցիկը համապատասխան իրավիճակում կարող է «պայթեցնել» Ադրբեջանը: Պետք չէ ազգայնականության հետ խաղալ: Շատ ավելի հավանական է, որ բողոքի բռնկումները ներքաղաքական պայքարի հետևանք էին և առաջիկա զարգացումները թերևս հենց այդ վարկածը կհաստատեն:

Անահիտ ԱԴԱՄՅԱՆ

Հեղինակի նյութեր

• Հայաստանը Ծապլվարը չէ
• 2021. Աշխարհի ամենահզոր 5 բանակները
• Վրացական փոխատեղում՝ ի՞նչ սպասել Ղարիբաշվիլիի կառավարությունից
• Իրանը նորից մերձավորարևելյան խաղի կենտրոնում է
• Անգելա Մերկելի ելույթը Մյունխենի Անվտանգության հարցերով համաժողովում
• Ջո Բայդենի ելութը Անվտանգության հարցերով 2021-ի Մյունխենի վիրտուալ կոնֆերանսում
• Իրանը դառնում է ԵԱՏՄ անդամ, հաջորդը Ադրբեջանն է
• Վրաստանը քաոսի և հեղափոխության միջև
• Պատմական մանիպուլյացիա՝ ինչպես միշտ
• Երեք ամիս անց՝ ինչ են վճռել Ադրբեջանը, Հայաստանը և Ռուսաստանը
• Ինչո՞ւ է Բաքուն համաձայնել աշխատել ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի հետ
• Սերժ Սարգսյան՝ անցյալի մասին ներկայի կտրվածքով
• Հայաստանը դիտարկում է Թուրքիայի հետ սահմանի բացման հնարավորությունը
• Փարիզը հակաթուրքական դաշինք է կազմում
• Ինչի՞ց է մահացել Չինգիզխանը իրականում
• Հերիք է Ցիցերոն խաղանք
• Մարտական դրոններ՝ ապագայի պատերազմը
• Էրդողանի մտրակն ու քաղցրաբլիթը Բայդենի համար
• 2050. Ինչ կա-չկա աշխարհում
• Երբ Երևանում կբացվի Թուրքիայի դեսպանատուն

Մեկնաբանություններ